Freski z Kaplicy Trójcy Świętej na Zamku Lubelskim stanowią najpiękniejszy
i najlepiej zachowany przykład bizantyńskiej sztuki w przestrzeni polskiego gotyku. Zostały one dokładne zbadane i opisane przez historyków sztuki, nie doczekały się jednak analizy teologicznej. Niniejsza dysertacja stanowi próbę wypełnienia tej luki poprzez wzbogacenie dotychczasowych analiz o dociekania teologiczne, pozostające w obrębie Magisterium Kościoła doby posoborowej. Celem pracy jest nie tylko odczytanie XV-wiecznych wizualizacji prawd wiary, ale także ukazanie współczesnego znaczenia tego przekazu. Wartością tego opracowania jest łączenie dotąd odległych od teologii problemów i metod krytyki sztuki świeckiej z perspektywą ich teologicznego sensu. Znacznie rozszerza to perspektywę dialogu Kościoła ze światem na drodze piękna, które w dobie coraz powszechniejszej kultury obrazu nadaje głębszy sens pięknym artefaktom.
Wyniki badań nad teologią lubelskich fresków zostały przedstawione w pięciu rozdziałach. Pierwszy z nich traktuje o historii lubelskiej Kaplicy Zamkowej a także o dziejach powstania i konserwacji jej polichromii. W rozdziale tym przenalizowano motywy, którymi kierował się Władysław Jagiełło ozdabiając bizantyńską polichromią najważniejsze świątynie w kraju. Ukazano również, w jaki sposób pracujący w Lublinie artyści zrealizowali „bizantyński” kanon zdobienia cerkwi w kościele tradycji łacińskiej.
W drugim rozdziale przedstawiono najważniejsze teologiczne, estetyczne
i metodologiczne założenia dla niniejszej pracy. Na potrzeby prowadzonych rozważań przyjęto obiektywną definicję piękna przytoczoną przez św. Tomasza z Akwinu. Spośród przedstawionych w tej partii rozprawy metod uprawiania teologii piękna dla prowadzenia dalszych analiz wybrano metodę estetyki teologicznej H. U. von Balthasara. Zgodnie z nią
w kolejnych rozdziałach dysertacji przechodzi się od tego, co widzialne, do tego, co niewidzialne, aby możliwie precyzyjnie określić semantykę fresków ikonowych.
W trzecim rozdziale dokonano interpretacji lubelskiej polichromii według podziału na traktaty teologiczne: trynitologię, paterologię, chrystologię, pneumatologię i eschatologię. Wszystkie te traktaty zostały przenalizowane zgodnie z myślą H. U. von Balthasara upatrującego w Chrystusie centralą postać Objawienia. Jego misja, polegająca na wyjściu i powrocie do Ojca objawia najgłębszą tajemnicę Trójjedynego Boga. Zstępując na ziemię Jezus opuścił na krótko umiłowanego Ojca, aby objawić ludziom Jego istotę i miłość. Wstępując do nieba Syn powraca do Ojca będącego nieskończoną przestrzenią, która jest jednocześnie niezmierzona i całkowicie bliska. Obecne w lubelskiej Kaplicy Zamkowej wyobrażenia Chrystusa ukazują Go jako tego, który ma udział w chwale Ojca (mandorle otaczające Jezusa symbolizują chwałę Ojca) i który jest na Ojcowską chwałę absolutnie przezroczysty (dzięki kenozie, która znalazła najdoskonalszy wyraz w śmierci na krzyżu). Także centrum eschatologii zdaniem Balthasara stanowi Bóg i takie ujęcie tematu jest widoczne w lubelskich freskach.
Dopełnieniem dogmatycznej analizy fresków jest – przeprowadzone w kolejnym rozdziale – przedstawienie angelologii, mariologii, hagiografii i martyrologii w polichromii lubelskiej Kaplicy Zamkowej. Wyraźny akcent położony na przedstawienie świętych mnichów ascetów oraz żołnierzy męczenników stanowi wizualną katechezę skierowaną do króla neofity i jego dworu. Postaci te stanowią zachętę do praktykowania modlitwy i pokuty oraz mężnego wyznawania wiary. Wśród lubelskich świętych znaleźli się także Bracia Sołuńscy, będący patronami ekumenicznych dążeń króla.
W ostatnim rozdziale ukazano aktualne znaczenie religijne i kulturowe kaplicy Trójcy Świętej na Zamku Lubelskim. Wskazano, że genius loci Kaplicy Zamkowej implikuje przede wszystkim wyraźne odniesienia do kultury wysokiej, ale wyrazy inspiracji polichromią mistrza Andrzeja są także obecne w kulturze masowej. Można nawet powiedzieć, że budują one tożsamość społeczną mieszkańców Lublina. Choć Kaplica Trójcy Świętej służy przede wszystkim zachowaniu dziedzictwa kulturowego regionu, wciąż bywa ona miejscem sprawowania liturgii oraz prowadzenia dialogu ekumenicznego. Działania te są dowodem ponadczasowego znaczenia Kaplicy Zamkowej i jej polichromii.
Freski z lubelskiej Kaplicy Trójcy Świętej są przykładem przekazywania wiary przez via pulchritudinis. Wykorzystują one uniwersalizm kategorii piękna odkrywany z różnych perspektyw tradycji chrześcijańskiej – z optyki mistyki wschodniej oraz racjonalnej estetyki Zachodu. Odczytanie przesłania fresków i zawartego w nich świadectwa wiary stanowi nie tylko szansę dla nowej ewangelizacji, uwzględniającej prymat kultury wizualnej nad argumentacją dyskursywną. Ono jednocześnie stanowi wyzwanie dla estetyki teologicznej utrzymanej w kontekście sugestii poznawczych H. U. von Balthasara. To wzywanie o komunikatywność dogmatów w społeczeństwie poddającym się z łatwością tendencjom i pokusom subiektywizmu oraz relatywizmu w dochodzeniu do prawdy. Przykład polichromii z lubelskiej Kaplicy Zamkowej pokazuje, że ponadczasową moc oddziaływania zachowują jedynie formy przekazu respektujące (zagwarantowane ikonograficznym kanonem) normy obiektywizacji. Tę zaś ujawnia i określa niezmienność dziejowa Objawienia. Dla teologii oznacza to wzywanie do nieustannie nowego dialogu, choć zamkniętego w ramach niezmiennej tradycji. Dlatego dobrze, że istnieją sanktuaria łaski wspierającej drogę Kościoła i drogę każdego wierzącego. Dobrze, że hermeneje ikon są równie wierne dialogowi Bosko-ludzkiemu, co kodeksy i litery Biblii. I dobrze się dzieje, gdy zarówno słowa, jak i obrazy wspierane mocą łaski w Kościele scalają się w nurt mistycznej więzi z Bogiem i braćmi w wierze. Wizualizacje lubelskiej Kaplicy Trójcy Świętej są jednym z takich miejsc.